Komt arts schouwen bij nachtelijk overlijden in verpleeghuis?

Ik hoorde een interview op de radio naar aanleiding van twee artikelen in Trouw over verpleeghuisartsen die niet komen schouwen bij nachtelijk overlijden. De voorzitter van de branchevereniging van uitvaartverzorgers legde uit waarom dat een probleem is. Dat deed zij in zulke vage bewoordingen dat ik op een presenteerblaadje stof voor een nieuwe blog kreeg; helder uitleggen waarom en voor wie dit een probleem is.

In de meeste verpleeg- en verzorgingshuizen komt de arts niet schouwen bij nachtelijk overlijden. Hier overlijden relatief meer mensen. Het zou een te grote belasting zijn voor de verpleeghuisartsen om bij elk overlijden in de late avond en nacht direct te  komen schouwen. Vandaar dat ze met elkaar afgesproken hebben dit pas in de ochtend te doen. Maar niet schouwen binnen de gestelde drie uur heeft gevolgen voor de overledene en de nabestaanden.

Bij de consequenties voor de arts kun je je iets voorstellen, die komt op een gegeven moment slaap tekort. Maar wat zijn nu de gevolgen voor de overledene en nabestaanden? In deze blog leg ik je het uit.

Schouwen na overlijden

Als je in Nederland overlijdt is het verplicht dat er eerst een arts komt onderzoeken of je op een natuurlijke manier bent overleden of niet. De zgn. lijkschouwing. Zolang er geen schouw is gedaan, mag er niets met het lichaam gebeuren. Dit om eventuele sporen van een niet-natuurlijke dood te verdoezelen.
In de wet staat dat de lijkschouwing zo spoedig mogelijk na het overlijden moet plaatsvinden. Er wordt geen tijdsaanduiding bij genoemd. Artsen zelf vinden dat dat binnen drie uur na het overlijden moet gebeuren, tenzij de arts naar een levensreddend spoedgeval wordt geroepen. Dat gaat uiteraard voor.

Niet schouwen bij nachtelijk overlijden

Van deze afspraak wordt afgeweken als een bewoner van een verpleeghuis of woonzorgcentrum overlijdt tussen 23.00 uur en 7.00 uur. Dan wordt er in veel gevallen geen arts opgeroepen als het om een ‘verwacht overlijden’ gaat. Dat lijkt mij in een verpleeghuis een rekbaar begrip. Deze afspraken liggen ligt vast in de richtlijn van (verpleeghuis)artsen.

Pas in de ochtend schouwen | Wat zijn de gevolgen?

Een overledene mag niet verzorgd en overgebracht worden voordat een arts een overlijdensverklaring heeft afgegeven. Dat betekent dat iemand die rond middernacht overlijdt blijft liggen zoals hij of zij is overleden tot de arts in de ochtend komt schouwenWat zijn hier de gevolgen van?

Snellere ontbinding

In het kader van de dingen bij hun naam noemen is de ontbinding van het lichaam het meest omzeilde onderwerp. Nabestaanden weten misschien niet precies wàt er gebeurt, maar wel dàt het gebeurt. Dit proces begint kort na het overlijden en is onomkeerbaar.

Om het lichaam van de overledene tot aan de uitvaart, zo goed en mooi mogelijk te houden, is het belangrijk om de overledene binnen afzienbare tijd te verzorgen; eventuele noodzakelijk handelingen te verrichten (verwijderen van een katheter, stoma, infuusnaalden e.d.), te wassen en kleden en daarna te koelen. Koelen van het lichaam vertraagt de bacteriën die het ontbindingsproces veroorzaken.

Hoe langer je wacht, en dit is een van de grootste nadelen van het niet schouwen binnen de afgesproken drie uur, hoe sneller het effect van het ontbindingsproces zichtbaar wordt. Verkleuringen in het gezicht en hals en een groter risico dat dit gepaard gaat met een onprettige geur.
Niet fijn voor nabestaanden die de overledene zo mooi mogelijk willen opbaren.

Wil je de overledene zelf verzorgen, dan kun je hier direct mee beginnen, zodra de arts de verklaring van natuurlijk overlijden heeft afgegeven. Laat je dit over aan de overledeneverzorgers van de uitvaartonderneming, dan moet je ook nog wachten tot die er zijn. Als die het druk hebben, kan dit ook enige tijd duren.

Uitvaartverzorgers die zich inzetten om met nabestaanden een zo mooi mogelijk afscheid te verzorgen, worden hier geconfronteerd met een probleem waar ze weinig invloed op hebben. Aan verkleuring kunnen ze met make-up wel wat doen, maar de geur wegnemen is moeilijk.
Je weet nooit precies hoe een lichaam reageert, maar zo snel mogelijk koelen is de beste voorzorgsmaatregel.

Naar gezicht

Mensen gaan niet ‘mooi’ dood. Ouderen hebben geen gebit in ’s nachts en overlijden vaak met hun mond open. Dit is een naar gezicht. Het geeft een machteloos gevoel om je overleden vader of moeder zo uren in al zijn of haar kwetsbaarheid te moeten laten liggen. Dat wil je niet. Je wilt dat hij of zij zo snel mogelijk verzorgd en netjes aangekleed wordt.

Lijkstijfheid

Na het overlijden verstijven de spieren. Dit proces komt op gang na ongeveer een tot vier uur en begint in de armen en benen. Dat maakt het verzorgen lastig. Professionals kunnen daar goed mee omgaan, maar als familie zelf wil verzorgen of hierbij wil helpen, dan is dat minder prettig dan wanneer het lichaam nog warm en soepel is. Dit kan voor familieleden reden zijn om ervan af te zien om te helpen. Dat is teleurstellend als je je dat anders had voorgesteld, maar er nu noodgedwongen vanaf moet zien.
De hoge temperatuur in de meeste verpleeghuizen helpt hier niet bij, omdat het proces van de rigor mortis (lijkstijfheid) sneller intreedt bij hogere temperaturen.

Niet-natuurlijke dood

Als ander punt van kritiek wordt genoemd dat eventuele sporen van een niet-natuurlijke dood verdwijnen of moeilijker waar te nemen zijn naarmate de tijd verstrijkt. Bij een niet-natuurlijk overlijden moet je denken aan overlijden als gevolg van een ongeval, een val uit bed bijvoorbeeld, maar ook verstikking, verslikking, vergiftiging of een overdosis medicijnen. Ook zelfdoding, hulp bij zelfdoding en euthanasie zijn vormen van een niet-natuurlijke dood.

Niet schouwen bij nachtelijk overlijden belemmert goed afscheid nemen

Een lichaam dat al snel verschijnselen vertoont van ontbinding, zoals verkleuringen en onaangename geur, belemmert het goed afscheid nemen.

Sinds de jaren ’90 van de vorige eeuw is onze naoorlogse uitvaartcultuur veranderd. Toen wist de uitvaartondernemer wat goed voor je was -en dat was bij iedere overledene hetzelfde-. En het contact met de overledene werd geminimaliseerd tot het rouwbezoek of de avondwake.

Eind jaren ’80, begin ’90 kwam hier verandering in met een nieuwe stroming uitvaartverzorgers: de Uitvaart Vernieuwers. Zij brachten de ontstane behoefte aan persoonlijke uitvaartverzorging in de praktijk. Het uitganspunt was -en is nog steeds- de persoon van de overledene, zijn of haar wensen staan centraal bij het afscheid, evenals die van de nabestaanden. Met meer aandacht voor het opbaren van de overledene.
Zo kreeg de oude gewoonte van voor de oorlog om weer thuis op te baren meer belangstelling. Om meer tijd bij de overledene door te brengen.
Tegenwoordig is deze manier van uitvaartverzorging bijna overal de norm en zijn uitvaartcentra uitgerust met minimaal een 24-uurskamer, waar nabestaanden 24 uur per dag bij de overledene kunnen zijn.
Ruimte en tijd krijgen om afscheid te nemen van de overledene, is een wezenlijk en geaccepteerd onderdeel van onze rouwcultuur geworden.

Als je niet meer op deze manier afscheid kunt nemen omdat het lichaam in te slechte conditie is, wat je ziet en ruikt, dan begrijp ik dat uitvaartondernemers en nabestaanden zich verzetten tegen deze handelwijze van artsen en verpleeghuizen. Het probleem van het werkrooster van artsen wordt verlegd naar de nabestaanden. Terwijl artsen zelf vinden dat er binnen drie uur geschouwd moet worden en we het er met elkaar over eens zijn dat goed afscheid nemen een positief effect heeft op de rouwverwerking.
Het lijkt me voor de personeelsmanager iets om serieus over na te denken, ook met de toekomst voor ogen, waarin er steeds meer ouderen komen.

Wat kun je zelf doen als een dierbare overlijdt in een verpleeghuis?

Bezwaar maken

In de Richtlijn Lijkschouw voor behandelend artsen staat als voorwaarde voor uitgestelde lijkschouw dat de familie geen bezwaar maakt. Als je het risico te groot vindt om tot de volgende ochtend te wachten, kun je bezwaar maken en moet de dienstdoende arts binnen drie uur de lijkschouwing doen. Om lastige discussies te voorkomen op een moment waarop je dat helemaal niet wil, adviseer ik je om dit vooraf te bespreken met de verzorging, of met de arts.

Terwijl je wacht kun je zelf wel wat doen of dit aan de verzorging vragen.

Ogen sluiten en gebit indoen

Vaak is de aanblik van open ogen en een tandeloze open mond niet fijn. Vraag of de verzorging de ogen sluit en het gebit in wil doen. En of ze de mond zoveel mogelijk te sluiten. Hoe langer je daar mee wacht hoe lastiger het wordt om dat later te doen.

Laken

Vervang het warme dekbed door een enkel laken en probeer de temperatuur in ruimte zo laag mogelijk te krijgen.

Recht leggen

Overleg met de (uitvaart)verzorging om de overledene recht te leggen, liefst op de rug, als hij of zij is overleden in een houding waarin je niet wilt dat de verstijving optreedt.

Bespreken met verpleging

Bespreek vooraf met de verpleging en of de arts hoe zij omgaan met overlijden in de nacht. En maak het hen duidelijk waarom je geen uren wilt wachten.
Soms ligt een overledene er vredig bij en is het voor de nabestaanden geen probleem om te wachten tot de volgende ochtend.

Bespreek het in ieder geval met de verzorging!

Wil je reageren? Stuur me een mail.